爷爷花150买"玩具"换来两年刑 买玩具枪要注意枪支定义
Биология | |
![]() | |
?йр?не? объекты | Тормош ??м организм |
---|---|
?ештег | biology |
Вики-проект | Проект:Биология[d] |
Stack Exchange сайты | biology.stackexchange.com |
?л?шл?т? тура кил? | Палеонтология |
![]() |

Биология (грек теленд? Βìο — й?ш?? ??м Λoγο? — ?йр?не?) — Биология тере организмдар?ы ??р?тл?? ??м классификациялау, организм т?р??рене? барлы??а киле?ен, улар?ы? ??-ара ??м тир?-я? м?хит мен?н м?н?с?б?тен ?йр?н?.
Х??ерге ва??ытта б?т? тере организмдар?ы д?рт батшалы??а берл?штерг?нд?р: хайуандар, ??емлект?р, бактериялар, б?шм?кт?р.
Биология?а керг?н ботаника, зоология, медицина ?ыма? ф?нд?р — борон?о ф?нд?р. Шу?а ?арама?тан, биология айырым ф?н булара? 19-сы быуатта, ф?н эшм?к?р??ре б?т? тере организмдар ?с?н д?й?м бул?ан ?ай?ы бер ??енс?лект?р?е ас?ас, ??еш? башлай.
Б?г?нг? к?нд? биология — алдын?ы ф?нд?р?е? бере?е. Биология ??м медицина журналдарында йыл ?айын миллиондан ашыу м???л?л?р ба?ыла, шулай у? м?кт?пт?р?? биология стандарт у?ыу предметы булып тора.
Донъяны? биологик картина?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Х??ерге ва?ытта биология — донъяны? урта ??м ю?ары у?ыу йорттарында стандарт предмет.
Йыл ?айын биология, медицина, биомедицина ??м биоинженерия буйынса миллиондан ашыу м???л? ??м китап н?шер ител?.
Б?т? биологик дисциплиналар?ы тере матд? тура?ында?ы бер??м ф?нг? берл?штерг?н биш принципты атай?ар:
- К???н?к тура?ында т??лим?т— к???н?кт?рг? ?а?ылышлы б?т? н?м?не ?йр?н?.
— Б?т? тере организмдар ?а к?м тиг?нд? бер к???н?кт?н — организмдар?ы? т?п структур ??м функциональ бер?меген?н тора.
— Б?т? бер к???н?кле ??м к?п к???н?кле организмдар ????рене? т???л?ш?, химик составы, тереклек ите?, матд?л?р алмашыныуыны? т?п к?ренешт?ре мен?н о?шаш;
— К???н?кт?р?е? ?рсе?е улар?ы? б?лене? юлы мен?н бара. ??р я?ы к???н?к башлан?ыс (ин?) к???н?кте? б?лене?е ????мт??енд? барлы??а кил?;
— К?п к???н?кле ?атмарлы организмдар?а к???н?кт?р, ????ре баш?ар?ан функциялар буйынса махсуслашып, ту?ымалар барлы??а килтер?; а?залар бер-бере?е мен?н ты?ы? б?йл?нг?н ту?ымалар?ан тора ??м к?йл???е? (регуляция) нервылар ??м гумораль системаларына буй?она.
К???н?к тура?ында т??лим?т к???н?кт?р?е? т???л?ш?н, улар?ы? б?ленешен, тыш?ы м?хит мен?н ??-ара т?ь?ир итеше?ен, эске м?хитте? ??м к???н?к мембрана?ыны? составын, к???н?кте? айырым ?л?шт?рене? эш ите? механизмын ??м улар?ы? ??-ара т?ь?ир итеше?ен тасуирлай.
- Эволюция. Т?би?и ?айланыш ??м генетик дрейф яр?амында популяцияны? н??елд?н килг?н ?ы?аттары быуындан быуын?а ??г?р?.
- Гендар т??лим?те. Тере организмдар?ы? ?ы?аттары ДНК-ла кодлан?ан гендар аша быуындан быуын?а тапшырыла. Тере й?нд?р?е? й?ки генотипты? т???л?ш? тура?ында м??л?м?т к???н?кт?р тарафынан организмды? билд?л?рен — фенотибын, й??ни к???тел? тор?ан физик й?ки биохимик характеристикаларын булдырыу ?с?н ?улланыла. Гендар экспрессия?ы са?ылдыр?ан фенотип организмды тир?-я? м?хитт? й?ш??г? ??ерл?й ал?а ла, тир?-я? м?хит тура?ында м??л?м?т гендар?а кире тапшырылмай. Гендар, тир?-я? м?хит йо?онто?она яуап итеп, эволюцион процесс аша ?ына ??г?р? ала.
- Гомеостаз. Тыш?ы м?хитт?ге ??г?решт?рг? ?арама?тан, организм?а эске м?хитене? тоторо?лоло?он ?а?лап ?алыр?а м?мкинлек бирг?н физиологик процестар. Энергия. ??р тере организмды?, уны? торошо ?с?н бик м??им атрибуты .
Органик донъяны? т???л?ш ким?лд?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?п м???л?: Органик донъяны? т???л?ш ким?лд?ре
Тере организмдар — бик ю?ары т???л?шл? структуралар. Шу?а к?р? биологияла ойоштороу?ы? бер нис? ким?ле бар. Т?рл? сы?ана?тар?а ?ай?ы бер ким?л т?ш?р?п ?алдырыла й?ки бер-бере?е мен?н берл?штерел?. Т?б?нд? органик донъя т???л?ш?не? т?п ким?лд?ре килтерел?.
Молекуляр ким?л — к???н?кте т?шкил итк?н ??м уны? б?т? процестарын билд?л??се молекулалар?ы? ??-ара т?ь?ир итеше? ким?ле.
К???н?к ким?ле — к???н?к элементар т???л?ш ??м тереклек бер?меге тип ?анал?ан ким?л. Й?нле т?би??тк? хас барлы? тереклек ??с?нлект?ре тик к???н?к эсенд? ген? баш?арыла ала. Шу?а ла, б?т? организмдар ?а тик к???н?кле т???л?ш х?ленд? ген? й?ш?й ала.
Ту?ыма ким?ле — т???л?шт?ре ??м функциялары о?шаш бул?ан к???кт?р ??м к???н?к-ара матд? ким?ле. Был ким?л к?п к???н?кле организмдар?а ?а?ыла.
А?за ким?ле — был ким?л к?п к???н?клел?рг? ?а?ыла. А?за— билд?ле бер форма?а, ?урлы??а эй? бул?ан, организмда билд?ле бер урын бил?г?н ??м ??ен? тейешле функциялар ?т?г?н т?нде? бер ?л?ш?.??р а?за бер нис? т?р ту?ыманан тора. Шул ту?ымалар?ы? бере?е а?заны? функцияларын билд?л?й
Организм ким?ле — индивидуаль организм ким?ле. ??р организм— ??аллы тереклек ите?г? ??л?тле й?н эй??е.
Популяцион-т?р ким?л — бер т?рг? ?ара?ан заттар?ы? т?би??тт? тереклек ите? р??еше. Был ким?лд? т?р ?рсей, н??елен дауам ит?.
Биогеоценотик ким?л — т?рл? т?р заттарыны? ??-ара ??м м?хит мен?н б?йл?неш ким?ле.
Биосфера ким?ле — Ер?? барлы? биогеоценоздар?ы? берл?шм??е. Тереклекте? и? ю?ары ким?ле.
Биологик ?а?и??л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Биологик ?а?и??л?р, й?ки биологик ?анундар — тере организмдар тереклегенд? к???телг?н ?анундар?ы тасуирлау ?с?н д?й?мл?штереп ?йтелг?н ?а?и?? й?ки принцип. Биологик ?а?и??л?р ??м ?анундар йыш ?ына ?атмарлы к?ренешт?р?е а?латыу?ы? ?ы??а юлы.
Экология ??м биогеография ?анундарыны? к?бе?е улар?ы беренсе тап?ыр тасуирла?ан биологтар х?рм?тен? атал?ан.
Биологик ?а?и??л?р исемлеге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Аллен ?а?и???е буйынса, бер т?рл? й?ш?? р??еше алып бар?ан, й??ни ?ал?ын климат шарттарында ту?андаш гомойотермик (йылы ?анлы) хайуандар?ы? сы?ып тор?ан т?н ?л?шт?ре: ?ола?, ая?, ?ойро? ?. б. са?ыштырмаса б?л?к?й була.
?а?и?? 1877 йылда был к?ренеште тасуирла?ан Джоэл Азаф Аллен исеме мен?н атал?ан.
Бергман ?а?и???е: 1847 йылда немец биологы Карл Бергман тарафынан формулировкалан?ан биогеографик ?а?и??. ?а?и?? булара?, гомоиотермик (йылы ?анлы) хайуандар?ы? о?шаш формалары ара?ында и? эрел?ре ?ал?ыныра? климат шарттарында — бейек ки?лект?р?? й?ки тау?ар?а й?ш?й (размер?ары ?урыра? т?р??р ?ал?ыныра? м?хитт?р?? осрай, ? б?л?к?йер?к т?р??ре йылыра? т?б?кт?р?? осрай).
Й??ни, климат ?ал?ыная бар?ан ?айын, т?н ауырлы?ы арта, м???л?н, швед мышы?ыны?ы ке?ек.
Коп ?а?и???е: эволюцион ??еш барышында хайуандар популяция?ында т?н к?л?мене? артыуы к???тел?. ?а?и?? палеонтолог Эдвард Коп х?рм?тен? атал?ан.
Т?р?н ди?ге? гигантизмы: 1880 йылда Генри Ноттидж Мозли т?р?н ди?ге? хайуандары ?айлы?тар?а тереклек итк?н ту?андаштарынан ?урыра?, тип ра?лай. Ди?ге? ?ы?алалары осра?ында т?р?нлек мен?н д??м?лде? артыуы ки?лек мен?н д??м?лде? артыуы (Бергман ?а?и???е) мен?н бер ?к с?б?пт?н барлы??а кил? тиг?н фекер бар: ике осра?та ла температура к?ме? мен?н д??м?лде? артыуы к???тел?..
Эволюцияны? кире ?айтма? булыуы ?ануны: 1893 йылда францияла тыуып ??к?н Бельгия палеонтологы Луи Долло т??дим итк?н. Организм (популяция) т??ге м?хитен? ??м й?ш?? шарттарына кире ?айтарыл?а ла, эволюцион процеста ю?алт?ан элекке билд?л?рен? кире ?йл?неп ?айта алмай.
Эйхлер ?а?и???е: паразиттар?ы? таксономик т?рл?л?г? хужаларыны? т?рл?л?г? мен?н бер р?тт?н тирб?л?, тип я?ыл?ан. Был к?ренеште 1942 йылда Вольфдит Эйхлер к???т? ??м уны? исемен й?р?т?.
Эмери ?а?и???е: Карло Эмери билд?л??енс?, б?ж?кт?р?е? паразиттары йыш ?ына улар?ы? хужалары мен?н ты?ы? б?йл?нг?н, й??ни, бер ырыу?а ?арай.
Фостер ?а?и???е: шулай у? утрау ?а?и???е й?ки утрау эффекты булара? билд?ле. Т?р??? в?килд?ре тир?-я? м?хитт? бул?ан ресурстар?а ?арап б?л?к?йер?к й?ки ?урыра? була. Был ?а?и??не беренсе тап?ыр Бристоль Фостер 1964 йылда ?Nature? журналында ? Утрау?ар?а ??тим?р??р?е? эволюция?ы? тиг?н м???л?л? я?ып сы?а.
Гаузе ?а?и???е: Джордж Гаузе х?рм?тен? атал?ан конкурентлы ситл?те? принцибы. Бер ресурс ?с?н ярышыусы ике т?р популяция?ы берг? й?ш?й алмай.
Конкуренция й? к?с????р?к конкурентты? ю??а сы?ыуына килтер?. Й?и??, бер???ене? икенсе экологик ниша я?ына к?се?ен? килтер?.
Глогер ?а?и???е: гомойотермик (йылы ?анлы) хайуандар (т?рл? расалары й?ки т?р??р, ту?андаш т?р??р) ара?ында йылы ??м дымлы климат шарттарында й?ш?г?нд?ре ?ал?ын ??м ?оро климат шарттарында й?ш?г?нд?рг? ?ара?анда са?ыуыра? т??к? эй?, й??ни т?н пигментация?ы к?сл?р?к (йыш ?ына ?ара й?ки ?ара-к?р?н).
1833 йылда Константин Вильгельм Ламберт Глогер (1803—1863), поляк ??м немец орнитологы тарафынан тасуирла?ан.
Холдейн ?а?и???е: гибрид т?р?? бер ген? енес т?л?е? бул?а, был зат гетерогаметалы була. Гетерогаметалы енес — ике т?рл? енси хромосома?а эй? бул?ан зат. ??тим?р??р?? XY хромосомалы?ы ата зат. ?а?и?? Джон Хальдейн исеме мен?н атал?ан.
Гамильтон ?а?и???е: был ?аил? ?айлап алыу ?а?и???е. Билд?ле бер шарттар?а айырым заттар?ы? ?рсе? м?мкинлеген к?мете?се гендар популяцияла тарала ала. С?нки баш?а заттар?ы? ?рсе?ен? индерг?н ?л?ш? яр?ам ха?ынан ?урыра? була. Шулай итеп, был индивид б?т? ресурстар?ы ?? н??елен ?рсете?г? тотоноп, ??ене? гендарыны? к?серм?л?рен к?бер?к сы?ара.?а?и?? 1963 йылда британ биологы У. Гамильтон тарафынан формулировкалана. ?Гамильтон ?а?и???е? логик я?тан популяция генетика?ыны? т?п факттарынан килеп сы?а.
Харрисон ?а?и???е: паразит к?????ене? ?урлы?ы хужаны? к?????ене? ?урлы?ы мен?н бер р?тт?н ??г?р?. Был ?а?и??не Харрисон бетт?р ?с?н т??дим ит?, ?мм? ?у?ыра? автор?ар к?р??те?енс?, паразиттар?ы? баш?а к?п кен? т?рк?мд?ре, шул и??пт?н ?абырса?тар, нематодалар, б?рс?л?р, себенд?р, талпандар, шулай у? эре ??емлект?р?? ва? ?л?н ашаусы й?н эй?л?ре осра?ы ?с?н д? бер??й я?шы эшл?й.
Дэвид Лук принцибы: ??ошто? ??р т?р?н?? йоморт?алары ?аны т?би?и ?айлап алыу юлы мен?н ата-?с?л?ре етерлек а?ы? бир? ал?ан себешт?р ?анына тап килтереп яра?лаштырыл?ан?.
Биология ф?не эсенд? й?н?лешт?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Биология ф?не ?? эсен? ки? д?ир?не ала. Шу?а ул т?рл? й?н?лешт?р?? эшм?к?рлек й?йелдерг?н бик к?п ??-аллы ф?нд?р?е берл?штер?. ?? сиратында, был ф?нд?р та?ы ла тарыра? ?лк?л? махсуслаш?ан айырым дисциплиналар?а б?ленг?н.
?йр?не? объекттарына ?арап ф?нд?р:
- ботаника ??емлект?р?е ?йр?не?се ф?н.
- зоология — хайуандар тура?ында ф?н
- микробиология — микроорганизмдар ??м вирустар тура?ында?ы ф?н.
Биология эсенд? тикшерене???р ?лк??ен? ??м тикшере? методтарына ?арап ф?нд?р:
- биохимия — тере т?би??тк? хас химик процестар?ы ?йр?н?,
- биофизика — тере т?би??тк? хас физик процестар?ы ?йр?н?,
- молекуляр биология — тереклекте молекуляр ким?лд? ?йр?н?,
- к???н?к биология?ы ??м цитология —й?нле т?би??тте к???н?к ??м молекуляр ким?лд? ?йр?н?
- гистология ??м анатомия — тереклекте ту?ыма ??м организм ким?лд? ?йр?н?,
- физиология — й?нле т?би??тте? т?рл? ким?лд?ренд? тереклек ??с?нлект?рен ?йр?н?,
- этология — тере организмдар?ын ?ылы?тарын ?йр?н?,
- экология — тере организмдар?ын м?хит мен?н б?йл?нешен ?йр?н?,
- генетика — н??еллек ??м ??г?ре?с?нлек закондарын ?йр?н?,
- ??еш биология?ы — организмдар?ы? индивидуаль ??ешен ?йр?н?,
- палеонтология ??м эволюцион биология — тере т?би??тте? тарихи ??ешен ?йр?не?се ф?н.
Биологияны? т?рл? ф?нд?р мен?н берл?ше?е ????мт??енд? биомедицина, биофизика (тере т?би??тте физик методтар яр?амында ?йр?н?), биометрия ??м ??м?ли ихтияждар?а б?йле космик биология, социобиология, хе?м?т физиология?ы, бионика тиг?н дисциплиналар барлы??а килг?н
Биологик дисциплиналар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Акарология — Анатомия — Альгология — Антропология — Арахнология — Бактериология — Биогеография — Биогеоценология — Биотехнология — Биоинформатика — Океан биология?ы — Биометрия — Бионика — — Биоспелеология — Биофизика — Биохимия — Ботаника — Биомеханика — Биоценология — Биоэнергетика (ф?н) — Бриология — Вирусология — Генетика — Геоботаника — Герпетология — Гидробиология— Гистология — Дендрология — Зоология — Зоопсихология — Иммунология — Ихтиология — Колеоптерология — Космик биология — Ксенобиология — Лепидоптерология — Лихенология — Малакология — Микология — Микробиология — Мирмекология — Молекуляр биология — Морфология (биология) — Нейробиология — Орнитология — Палеонтология — Палинология — Паразитология — Радиобиология — Систематика — Синтетик биология — Спонгиология — Геоботаника — Теоретик биология — Териология — Токсикология — Фенология — Физиология — ?НС-?ы физиология?ы — Хайуандар ??м кеше Физиология?ы — ??емлект?р физиология?ы — Фитопатология — Цитология — Эволюцион биология — Экология — Эмбриология — Эндокринология — Энтомология — Этология.
Шулай итеп, биология ф?нене? т?п ?йр?не? объекты — й?нле т?би??т, тере организмдар.
-
Animalia - Bos primigenius taurus
-
Planta - Triticum
-
Fungi - Morchella esculenta
-
Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
-
Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Mikrometer)
-
Archaea - Halobacteria
-
Virus - Gamma phage
Ф?н й?н?лешт?ре | Ф?н тура?ында… |
Гуманитар | Й?м?и?т | Т?би?и | Техник | Практик |
Математика | Физика | Химия | География | Астрономия | Геология | Биология | Тарих | Тел белеме | Филология | Ф?лс?ф? | Психология | Социология | Антропология | И?тисад | Информатика |